Në episodin e fundit të podcastit “Inside Albania” në Euronews Albania, gazetarja britanike Alice Taylor mikpriti ekonomisten dhe akademiken Linda Rama për një bisedë të thellë mbi tranzicionin shqiptar, sfidat e zhvillimit ekonomik, rolin e grave në shoqëri dhe çështjet e së ardhmes. Përtej identitetit të saj si bashkëshortja e kryeministrit Edi Rama, Linda Rama foli si pedagoge, kërkuese shkencore dhe një zë i fortë i shoqërisë civile.
Nga faqja bosh e tranzicionit në dilemat e para të karrierës
Linda Rama nisi karrierën e saj në fillim të viteve ’90, në një periudhë të trazuar për Shqipërinë. Ajo punoi në Agjencinë Kombëtare të Privatizimit, një nga institucionet kyçe në transformimin nga ekonomia e centralizuar drejt tregut të lirë. Ajo e përshkroi vitin 1993 si një moment unik, ku “faqja bosh” e vendit përplasej me “mbetjet e regjimit komunist”.
“Hyra si ekonomiste, por dola si dikush që mendonte më shumë për njerëzit,” rrëfeu ajo. Në atë kohë, takoi të burgosur politikë, ish-pronarë tokash, punëtorë, drejtues e investitorë të parë të huaj. Përballja me sfidat e privatizimit dhe trashëgiminë e vështirë të komunizmit i dha asaj bindjen se shumë nga problemet e sotme rrënjosen pikërisht në atë periudhë.
Rama theksoi se, përtej krizës së ushqimit dhe emergjencës së viteve të para, privatizimi i pronës shtetërore dhe ndarja e tokës ishin dy reformat më të rëndësishme që përcaktuan ecurinë e tranzicionit, investimeve dhe madje edhe paqes sociale. Por, edhe me reflektim pas tre dekadash, ajo mendon se “ndoshta nuk kishte rrugë tjetër” për t’u ndjekur, duke marrë parasysh dy barrat historike të vendit: trashëgiminë osmane dhe regjimin komunist.
Shqipëria sot: sfida dhe avantazhe për zhvillim
Linda Rama u ndal gjatë te klima ekonomike e Shqipërisë sot dhe mundësitë për investitorët e huaj. Ajo vlerësoi përparimin në stabilitetin politik dhe rritjen e investimeve të huaja direkte – të cilat kanë shënuar një “bum” nga 1 miliardë dollarë në vitin 2012 në rreth 1.7 miliardë dollarë sot.
Megjithatë, Rama theksoi se sfidat kryesore mbeten sundimi i ligjit dhe zgjidhja e çështjeve pronësore. “Na duhet një sistem gjyqësor shumë efikas dhe i besueshëm, sidomos në shkallën e parë dhe të dytë,” tha ajo, duke theksuar se gjykimet e shpejta dhe të drejta janë thelbësore për të rritur besimin e investitorëve.
Ajo foli edhe për avantazhet krahasuese të Shqipërisë, duke theksuar turizmin si motor të së ardhmes dhe sektorin e TIK-ut, i cili sipas saj “ka kaluar nga një sektor në zhvillim në një treg të maturuar”. Sipas saj, kompanitë shqiptare ofrojnë sot mbi 50% të shërbimeve të tyre jashtë vendit, një shenjë e fortë e potencialit për eksport dhe punësim cilësor.
Emigrimi dhe presionet e shoqërisë
Një nga temat më të ndjeshme ishte ikja e të rinjve nga vendi. Linda Rama argumentoi se arsyet nuk janë vetëm ekonomike, por më të thella: “Kemi vënë shumë presion mbi jetën tonë – nga stereotipet e së shkuarës, nga familja, nga rrjetet sociale, madje edhe nga politika.”
Ajo foli për “traumat e trashëguara” nga komunizmi dhe tranzicioni, që kalojnë nga një brez tek tjetri dhe krijojnë një ndjenjë të vazhdueshme zhgënjimi e padrejtësie. “Fëmijët marrin këtë pakënaqësi, këtë zemërim, edhe kur nuk dinë si ta emërtojnë,” tha ajo, duke sjellë shembuj nga përvoja e familjeve ku padrejtësitë në punë apo në shoqëri ndikojnë drejtpërdrejt perceptimin e fëmijëve.
Rama bëri thirrje për një dialog të sinqertë me të rinjtë: “Në vend që t’u themi slogane si ‘mos ik nga Shqipëria’, duhet të ndërtojmë një rrëfim, të flasim gjuhën e tyre dhe të çlirojmë shoqërinë nga presionet e panevojshme.”
Arsimi, teknologjia dhe brezi i ri
Pjesë e rëndësishme e bisedës ishte edhe sistemi arsimor shqiptar. Linda Rama e quajti arsimin “sektorin më të rëndësishëm” dhe theksoi domosdoshmërinë e modernizimit të kurrikulës, futjen e aftësive digjitale dhe trajnimin e të gjithë mësuesve për t’i përfshirë këto aftësi në klasë.
Ajo përmendi konceptin e STEAM – ku arti i shtohet shkencës, teknologjisë, inxhinierisë dhe matematikës – si thelbësor për të nxitur mendimin krijues. Rama foli edhe për përpjekjet e para për digjitalizim në shkolla, por nënvizoi se duhet një qasje gjithëpërfshirëse që fillon në moshë të hershme.
“Po jetojmë në kohën më interesante të mundshme – por duhet të vazhdojmë përpara duke e rizbuluar veten,” tha ajo.
Gratë në shoqëri dhe politikë: numrat nuk mjaftojnë
Si avokate e të drejtave të grave, Linda Rama u ndal te roli i tyre në politikë dhe në sektorë të tjerë. Ajo tha se, ndonëse Shqipëria ka bërë përparim në përfaqësimin numerik të grave, “numrat nuk mjaftojnë.”
“Është një e drejtë për një grua të punojë, të përdorë talentet e saj, të trajtohet në mënyrë të barabartë. Por duhet të mendojmë për cilësinë dhe profilin e grave që kemi në politikë dhe në qeveri,” tha ajo.
Rama paralajmëroi se solidarizimi verbër midis grave, vetëm sepse janë gra, është i dëmshëm. Përkundrazi, sipas saj, gratë duhet të tregojnë dinjitet, integritet dhe aftësi për të mos u abuzuar apo instrumentalizuar.
Për politikën – një zgjedhje e ndërgjegjshme për të qëndruar jashtë
Në fund, Alice Taylor e pyeti drejtpërdrejt nëse ka menduar ndonjëherë të futet në politikë. Linda Rama u përgjigj se e kishte reflektuar këtë që herët, por vendosi të qëndrojë në shoqërinë civile, në kërkim dhe këshillim të pavarur:
“E kuptova herët që për të hyrë në politikë duhet të jesh fituese. Zgjodha të isha më e dobishme si pjesë e shoqërisë civile dhe në bashkëpunim me institucionet ndërkombëtare. Vlerësoj shumë ata që janë në politikë, por përgjegjshmëria e tyre ka shumë rëndësi për mua.”
Një reflektim për të ardhmen
Intervista e Linda Ramës ishte një mozaik temash – nga privatizimi i viteve ’90, te emigrimi, arsimi, teknologjia, barazia gjinore dhe politika. Ajo ofroi një pasqyrë të rrallë nga perspektiva e një akademikeje që ka parë nga afër tranzicionin dhe vazhdon të reflektojë mbi të ardhmen.
Mesazhi i saj kryesor ishte i qartë: Shqipëria ka potencial, por për ta realizuar atë, shoqëria duhet të çlirohet nga traumat e së shkuarës, të modernizojë sistemet dhe të ndërtojë një dialog të sinqertë me brezat e rinj.
