Nga Artan Fuga
Në këtë fushatë elektorale kur partia në qeverisje nuk ka çfarë të thotë për ndonjë arritje në fushën e artit, për progresin e shoqërisë në këtë sektor, dhe opozita sigurisht e vendos theksin në çështje shumë më djegëse për shqiptarët sesa arti, gjithsesi pyetja të lind: Po artistët?
Kur pyes veten sa më sipër më kujtohet një ngjarje në Panairin e Librit dy vite më parë. Një menaxher arti nga Kosova, mik imi, më takoi dhe më tha: Kam një peng me t’pyt! Çfarë ndodh me shumë artista nga Shqipëria, aktorë, këngëtarë, libretistë, etj., që sapo u flet për ndonjë projekt krijimi, menjëherë mendjen e kanë te lekët, te paratë?
Sa nuk më ra tavani i Pallatit të Kongreseve mbi kokë. “Janë në vështirësi financiare prej dekadash!” – iu përgjigja. Kjo është arsyeja. Miku kosovar tundi kokën në shenjë mirëkuptimi dhe heshti i menduar.
Ata artistë krijues që janë në moshë pune e krijimtarie mezi nxjerrin bukën e gojës, ose punojnë në profesione të tjera, lënë ndonjë dyqan me qira, rrinë e fryjnë sytë më kot, qajnë hallet me njeri tjetrin, kurse ata që janë në pension mezi arrijnë të mbyllin muajin varfërisht. Janë të shpërndarë secili në hallin e tij.
Kur u debatua me vite për teatrin dhe ndërtesën e tij, vetëm aktorët, regjizorët, skenaristët, skenografët, ata të shumtit në gjithë Shqipërinë nuk u ndjenë. Ku janë? – pyesja veten. Veç disave që u mediatizuan nga pushteti dhe lëviznin sa andej këndej me siklet hipokrit për ta çuar “topin” në pikën e penalltisë që i “zoti i topi” ta gjuante në portën pa portier.
Ku janë? Janë hallexhinj që mesi jetojnë, që askush nuk i mbështet për të krijuar, që i kanë venë në pozitën që për të marrë ndonjë rol, kënduar në skenë, marrë ndonjë projekt filmi a punuar në radiotelevizion u duhet patjetër të heshtin, të rrinë si hallexhinj, të përgjumin ndërgjegjen qytetare dhe artistike, dhe sidomos të heshtin. Presioni politik dhe administrativ e ekonomike mbi ta është i jashtëzakonshëm.
Gjithandej institucionet artistike, sidomos, në rrethe janë në gjumë. Nuk pipëtin miza. Te merr malli të shkosh në një shfaqje teatri, të shohësh në kinema ndonjë film shqiptar, të mos pretendosh pastaj të dish repertorin e vitit që vjen të koncerteve sinfonike, të shfaqjes të ansamblit, a ndonjë vepër operistike. Gjithë jetën artistike e ka zaptuar televizioni.
Ndërkaq drejtimi i institucioneve kulturore dhe artistike, muze, teatro, e çfarë ka mbetur bëhet nga individë që patjetër duhet të kenë mbështetjen e pushtetit dhe politikës në fuqi. Në një farë mënyre drejtohen nga persona që dashje pa dashje janë në rolin Zhdanovit, pra që vigjilojnë që në art të shfaqen të besuarit e partisë, që veprat të jenë “të pastra” nga ana ideore e politike. Partishmëria politike vazhdon të jetë kriteri i parë i vlerësimit të krijimtarisë artistike në këto institucione.
Këtu paradoksi bërtet e thërret. Arti është gjithmonë përtej reales prandaj është kritik e provokativ, është përherë në kontradiktë me konjukturën sunduese. Mirëpo institucioni drejtohet nga komisarët e kuq, blu a ngjyrë gri të errët. Kush do të sakrifikohet, partishmëria që e zhduk vlerën artistike apo arti do të triumfojë mbi rojën e natës që shteti ka venë për të survejuar institucionin? Sigurisht që triumfon ai që ka pushtetin, ka në dorë listë pagesat, borderotë, personelin projektet, paratë, nderet, privilegjet. Prandaj nuk ka art, nuk ka drama shqiptare, nuk ka filma shqiptarë, nuk ka komedi shqiptare, nuk ka madje as skulpturë, kurse piktorët rënkojnë poshtë peshës së qirasë që duhet të paguajnë për galerinë a studion e tyre, e të bredhin me ndonjë pikturë në dorë nëpër biznese a përfaqësi të huaja, se mos i prishin mendjen dikujt me para të blejë krijimin e tyre: A do qymyr, më fal, a do art zotni?
Ku ka më festivale arti, ku ka më çmime të mëdha për krijimtarinë artistike kombëtare, ku ka më krijues në krijimtari të lirë të mbështetur thelbësisht nga paraja publike?
A do art zotni? – këtu jemi sot. Më kujtohet një shkrim eseistik i enciklopedistit të madh francez Deni Didëro që në 1767 kur ai shkruante pamfletin “Letër drejtuar punonjësit të mbretit”. Tregu i pakontrolluar dhe i parregullarizuar thoshte ai antiruajalisti i pashoq, tani që mbrojtja e Mbretit për artistët po bie, tregu pra do të vrasi letërsinë, shkencën, artin. Do të vrasi literaturën dhe artin sepse do të vrasi autorin. Me çfarë do të jetojë autori?
Kjo është pyetja që prej 350 vjetësh Didëroi shtronte. Sa naiv do të isha t’i kërkoja pushtetit të sotëm një përgjigje për këtë pyetje të mençur. Gati e ka pushteti ndonjë deputet kooperativist nga ata të komisionit të medias në Kuvend që poshtërsisht t’u tregojë artistëve edhe mua sesa krenarë që janë, që jam edhe unë, që jetojmë në kohën që ai është deputet!
Të qash me llainga – është një shprehje e vjetër tiranase.
Të mbulosh kokën me batanije dhe të ngashërehesh!
E vetmja ngjarje së fundi që shënon një thagmë në marrëdhënien e pushtetit me artistët është seleksionimi i disa prej këtyre të fundit për t’u privilegjuar me një vaksinim pa radhë me vaksina më të mira sesa vaksina e lirë kineze.
Gjithsesi ka shumë mënyra për të mbështetur artistët që të mbështetet krijimtaria artistike, e cila ndikon drejtpërdrejt në identitetin kombëtar. Kemi nevojë për atë identitet sidomos në kohën e globalizimit kur punëtorët bangladeshas po afrohen në portat e shtëpive tona.
Unë desha të dija mendimin e opozitës dhe personalisht të drejtuesit të saj z. Lulzim Basha mesa më sipër dhe mesa më poshtë:
Sikurse e kam pasur këtë ide vite më parë, a nuk është e mundur që në sistemin shkollor dhe universitar shqiptar të mësohet arti në të gjitha format e gjinitë e tij sipas përzgjedhjes të nxënësve dhe studentëve? A nuk mund të punësohen në këtë sistem shkollor dhjetëra e qindra artistë qoftë me kohë të plotë apo të pjesshme pune?
A do të zbatohet ndonjëherë në Shqipëri norma komunitare europiane që media televizive të mos akaparojë të gjithë krijimin e përmbajtjes artistike që transmeton? Pra, të jetë e detyruar me ligj sipas kulturës europiane që një pjesë të programeve, artistike, kulturore, etj., t’i marrë të gatshme, pra t’i blejë nga studio produksioni artistik? Kjo do të bënte që artistët e të gjitha llojeve të artit të angazhoheshin në studio produksioni për prodhimin televiziv, i cili gjeneron të ardhura nga reklamat? A nuk kanë përgjegjësi sociale televizionet të mbështesin krijimtarinë artistike ndërkohë që i kanë tharë institucionet e tyre?
Ne duhet të përfitojmë shumë edhe nga përvoja amerikano-veriore ku buxheti për institucionet mediatike, kulturore dhe artistike publike, sikurse kemi rtsh, teatrin, operën të mos akordohet verbërisht. Pa marrë parasysh që ai deputeti kooperativist është gati ta ngrejë dorën edhe po t’i thuash : A fluturon gomari? Fluturon – thotë ai! Pyet ai për gomarin!!!
A nuk mundet që fondi nga buxheti publik të alokohet jo aforfe për institucione të mplakura dhe dembele, por të jepet si grant me konkurrim projektesh? Në konkurrim ku edhe trupa aktorësh, këngëtarësh, balerinësh, skulptorësh të fitojnë projekte për galeri, teatro, televizione, etj?
A do të kemi subvencionime direkte të fuqisë publike ndaj artit me çmime, konkurse, festivale, apo edhe filmin do ta akaparojë me buxhet politik qendra e filmit, festivalin si në kohën e të ndjerëve Todi dhe Fadil do ta ketë pronë radiotelevizioni që lundron me paratë tona të marra me policë e taksidarë?
Dhe pyetja e fundit për zotin Lulzim Basha. Çfarë mendon ai, do të vazhdojë nëse do ta ketë në dorë ai, që institucionet artistike të drejtohen me komisarë politikë të kuq, rozë, mavi, blu, jeshilë, të zinj, gri? Apo këto institucione do të drejtohen nga kompromisi midis artistëve, spektatorëve, përfaqësuesve publike dhe biznesit të interesuar dhe investuar?
Ndryshe, sikurse tha ai mësuesi i muzikës kur i vajti inspektori monist në klasë për kontroll në shkollën e fshatit:
Inspektori e pyeti: “Pse bën viu – viu me gojë në orën e muzikës, në vend t’i biesh veglave more qerrata?”
“Sa kohë nuk ka vegla muzikore këtu ku më keni hedhur”, u përgjigj artisti i shkretë, “unë viu – viu do të bëj!”
